RESEARCH PROJECT FINANCED BY THE NATIONAL SCIENCE CENTER (NCN), ​DEC2012/05/B/HS2/03986

"Styl późny" w pisarstwie José Saramago

2013-2015

"late" Saramago

The main issue proposed in the project description was the problem of creative activity in old age. The concept of "late style", defined by Edward Said as the utmost fruit of a mature mind, has been primarily used in the study of José Saramago's last literary achievements, as well as his participation in the public debate during the ending years of his life. 
My definition of "late" Saramago stems from the observation of a stylistic change in the writer's work, separating the allegoric novels, such as Seeing, from his earlier literary achievements, charasterised by complexity and stylistic ornamentation that reflected the writer's Baroque inspirations. The essence of the "late style" may be found in a tendency towards a certain kind of minimalism. Yet I try to go deeper than the stylistic change, searching rather for a caesura in the writer's worldview.
The book published as the result of this project, Imperium i nostalgia, is not dedicated to Saramago entirely, but he plays a crucial role in it as a major figure formulating a conclusion not only of an individual life, but also of the Portuguese "imperial cycle", marked by a falsified understanding of universalism. Saramago's Kain is treated as a boundary text. I interpret his vision of polycentric humanity as a crucial step out of the early-modern definition of humankind that determines the Portuguese claim of the unification of the world, giving place to such utopias as that of the Fifth Empire. Instead or bringing forth the renovation of the Vieirian ideal state, Saramago formulates a vision of a "local" paradise that was latent, and yet absent in Vieira. The 17th-century Jesuit had asked the question concerning the origin of the Brazilian Indians, yet he found no place for them in such "narrations of origins" as the biblical episode of drunkenness of Noah. 
On the other hand, such texts as Saramago's unfinished novel Alabardas mark the end of the nation as an agent entity operating in history. The place of the nation is occupied by a corporation engaged in the production and commercialization of arms. Belona, not Portugal, is thus in the limelight. This radical shift of perspective is crucial as it interrupts the long tradition of redefining the "Portuguese destiny", to which belonged Fernando Pessoa, Eduardo Lourenço, and so many minor writers and thinkers. Belona has no such destiny whatsoever.

outcomes & results

In this project, I conclude my Saramaguian adventure that started nearly twenty years earlier and culminated in Pokusa pustyni, a book published in 2005, where I tried to give a synthesis of the agonic relations sketched by Saramago in his great cycle of novels, mainly from Raised from the Ground till Seeing. As I was reading through the Saramaguian bibliography, it often crossed my mind that this attempt at achieving a synthesis is quite remarkable in comparison to the main bulk of studies dedicated to this writer. Pokusa pustyni's main hindrance was the fact that the book was published in Polish, preventing it from entering the mainstream Saramaguian debate. This new research project gave me an opportunity for a new synthesis, offered - better late than never - to the global readers of the Portuguese Nobel prize winner.
The financial means put at my disposition in this project, a sum of around 40 000 zl (approx. 10 000 euro) had been spent mostly on travels, collecting working materials, and publications. In the framework of this project, I realized two stays in Portugal, where I worked mostly in the National Library in Lisbon, as well as the library of the University of Lisbon. The money from the project was also spent to co-finance the publication of the book Imperium I nostalgia. "Styl pózny" w kulturze portugalskiej.
Considering the results of this project, first of all, I must stress the importance of this opportunity in the rearrangement and actualization of my working space in Portuguese & Lusophone studies, an area that I virtually had to abandon after being employed at the University of Warsaw in 2006. The project had thus marked my "return" to the Portuguese problems. It contributed to the advancement of my academic career, as the books on Saramago were the key element of my application for full professorship, closing the cycle of my specialization in Portuguese literature and cultural history. This has been achieved in spite of my strong inscription in a larger, transdisciplinary field in the past ten years. 
The crucial result of the project, as I see it, was thus not only to conclude my studies on Saramago, to whom I had already dedicated an extensive monograph in 2005, completing them with an approach to the late period of the writer's literary career. The project helped me to launch a new path in Portuguese studies, related to my search for transcultural condition and the criticism concerning the Portuguese search for universalism.
During my stays in Lisbon, I could gather the materials that were not available in Poland. On both occasions, I came home with an over-sized luggage containing more than 20 kg of working material that will be useful in my further studies. The project thus marks the beginning of new lines of research, such as criticism of early-modern universalism.
Last but not least, the project helped me to complete some older endeavors, leading to the completion of Mglawica Pessoa, an extensive reference work that was sorely missing on the Polish book market. It perfected, extended and actualized my earlier, very modest contribution, Wspólczesna proza portugalska (1939-1999). Tematy, problemy, obsesje, published in 2000.

---

MOJE PUBLIKACJE O SARAMAGO

Projekt "Styl późny" w twórczości Saramago jest podsumowaniem długiej drogi badawczej, gdyż pisarstwem Noblisty zajmowałam się od swojej pracy doktorskiej, obronionej w 1999 roku.

KSIĄŻKI

Pokusa pustyni. Nomadyzm jako wyjście z kryzysu współczesności w pisarstwie José Saramago, Kraków, Universitas, 2005.

Fragmenty dotyczące Saramago w innych moich książkach:
Współczesna proza portugalska (1939-1999). Tematy, problemy, obsesje, Kraków, Universitas, 2000.

Terytorium a świat. Wyobrażeniowe konfiguracje przestrzeni w literaturze portugalskiej od schyłku średniowiecza do współczesności, Kraków, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2003.

Saramagowska pochwała bładzenia wypływa ze świadomości ograniczeń epistemologicznych człowieka. Błądzenie jest podstawą i warunkiem sine qua non wszelkiego poznania. Saramago przekłada metaforyczny wymiar tej prawdy na sens konkretny, utożsamiając błądzenie rozumu w mentalnej przestrzeni świata z błądzeniem ciała w geograficznej przestrzeni świata. Wskutek osiągnięcia rozmaitych wymiarów świadomości błądzenia bohaterowie saramagowscy zyskują wiedzę, jakiej nie posiadali na początku. Błądzenie jawi się więc jako źródło mądrości. Wędrówka posiada ważki aspekt epistemologiczny. Jest to nie tylko poznanie poprzez doświadczanie świata, lecz także poznanie metafizycze. Podczas wędrówki dostąpić można iluminacji, zyskać nie tylko wiedzę o świecie, lecz także transcendentną mądrość. Saramago ogłasza tę prawdę najdobitniej w powieści A Caverna. Zchodząc do jaskini znajdującej się pod Centrum, Cipriano Algor dociera do zrozumienia podstawowych ograniczeń kondycji człowieka osiadłego i rozpoznaje w przykutych do ściany figurach obraz siebie samego w chwili rozmyślania we wnętrzu pieca do wypalania gliny. Taki właśnie jest sens tego, co zostało ludziom objawione czy też ukazane w grocie, na którą natrafiono przy okazji prac budowlanych w podziemiach Centrum. Dlatego też Cipriano Algor decyduje się na porzucenie osiadłego życia, nie chcąc być podobnym do postaci przykutych do kamiennych ław i patrzących na ścianę.
    Podjęcie wędrówki jest też dla Saramago niemal gwarancją życia prawego. Z wymiarem epistemologicznym błądzenia łączy się jego wymiar etyczny. Człowiek saramagowski może osiągnąć pełnię życia moralnego tylko w ramach wykorzenienia i rzucenia w wędrówkę. Oderwanie od miejsca zamieszkania jest znakiem uwolnienia od doraźnich zmartwień, od ograniczeń życia materialnego. To wyrwanie z zamkniętego kręgu przyziemnej konieczności, do której człowiek jest przywiązany niczym “zając z przekłutym uchem” z Levantado do Chão. Na wątpliwości córki Cipriano Algor odpowiada słowami biblijnej przypowieści o liliach polnych, które przyodziwa Pan i o ptakach niebieskich, które żywi. To uwolnienie od materii i zwrot ku wartościom idealnym przedstawiony jest jako wzbudzenie do prawdziwego życia, wydarcie śmierci panującej nad ciałami znalezionymi w jaskini. Saramago upatruje w wędrówce nie tylko najwyższą realizację człowieczeństwa, lecz także źródło szczęścia. We wstępie do swego tomu zapisków z podróży, Viagem a Portugal, Saramago poucza, że podróżowanie jest jedną z „twarzy” szczęścia.
    W ostatecznym więc rozrachunku, nieustająca wędrówka w najnowszej literaturze portugalskiej w dalszym ciągu jawi się jako przeznaczenie, choć już nie przeznaczenie specyficznie narodowe, lecz dotyczące człowieka w ogóle. W dalszym ciągu jest podstawą tożsamości i źródłem sensu. Dla José Saramago urasta wręcz do rangi uniwersalnej recepty, gwarantującej życie godne, pełne, bogate w mądrość i szczęście. Głębokiej przemianie uległy jednak wszystkie inne elementy wyobrażeniowości przestrzennej. Rozpadła się wizja portugalskiego imperium, choć poniekąd zastąpiła ją inna wizja świata zjednoczonego – ekumeniczna wspólnota powszechnych, ogólnoludzkich wartości.


ARTYKUŁY

„Zamieszkiwanie wędrówki: Metafory ziemskiego losu człowieka u José Saramago”, Er(r)go. Teoria-Literatura-Kultura, 1/2000, s. 115-120.


„Wokół sztuki powieściowej José Saramago”, in: Prace Komisji Neofilologicznej, vol. II, Kraków, Polska Akademia Umiejętności, 2001, s. 119-136.

    W powieściach José Saramago warstwa stylistyczno-narracyjna jest ważnym nośnikiem sensów tekstu. Nieustannie pojawiają się znaki obecności narratora. Narracja jest jednakże rodzajem kolażu składającego się z próbek obcej materii tekstowej, „wszczepionych” w tkankę dyskursu narratora. Saramago odwołuje się nieustannie do szeroko pojętej tradycji kulturowej, w szczególności do Biblii. Realizuje to poprzez grę cytatami i zastanymi w języku skostniałymi formułami, które przebudowuje, zmieniając lub całkowicie odwracając ich sens, na przykład poprzez dodanie partykuły przeczącej lub poprzez umieszczenie ich w nowym kontekście.
Pojawia się różnoraki komentarz metalingwistyczny i metanarracyjny, często akcentujący aspekt ideologicznego obciążenia języka. Poprzez stworzenie szczególnej postawy narracyjnej i sytuacji postulowanego dialogu z czytelnikiem implikowanym Saramago buduje swoisty wspólnotowy wymiar powieści.
    Sensotwórcza gra narracyjna dotyka także porządku i tempa opowiadania zdarzeń. Bywa, że prolepsa przekształca się w środek pozwalający na wprowadzenie niejako alternatywnej wersji wydarzeń w świecie przedstawionym. Procedury retardacyjne pojawiające się w momentach zwrotnych budują klimat swoistego „zbliżenia” do bohatera, oparty na drobiazgowym przedstawieniu jego gestów i reakcji. Saramago stosuje także zabieg polegający na przeplataniu w narracji treści przeżywanych lub myślanych przez różne postaci, co służy wskazywaniu na łączącą je więź emocjonalną.
    Za użyciem czasu teraźniejszego w powieściach Saramago kryje się troista funkcja. Jest to czas teraźniejszości retorycznej, sprzyjającej wizualizacji opowiadanych sytuacji i zdarzeń; czas teraźniejszy wyraża także nieustającą aktualność prawd ogólnych. Pojawia się również „teraźniejszość” zwrotów narratora do czytelnika, stojąca niejako ponad teraźniejszością retoryczną zdarzeń świata przedstawionego.
    Narrator Saramagowski prezentuje postawę uważnej obserwacji świata, o którym opowiada, obserwacji dokonywanej jakby ze zbyt bliskiej odległości. To zawężenie perspektywy będące swoistą „fokalizacją przez szkło powiększające” jest metaforą sytuacji epistemologicznej człowieka.

„«Au commencement était la route...» A actualização dos itinerários medievais nos romances de José Saramago”, in: L’épopée médievale. Actes du XVe Congrès International de la Société Rencesvals (Poitiers, 21-27 août 2000), ed. Gabriel Bianciotto et al., Poitiers, Centre d’Études Supérieures de Civilisation Médiévale – Université de Poitiers, 2002, t. I, s. 187-191.

„Perspektywy narratora-nomady w twórczości powieściowej José Saramago: wymiary aktu opowiadania w rzekomej «narracji odkupienia»”, w: Narracja i tożsamość (II). Antropologiczne problemy literatury, ed. Włodzimierz Bolecki, Ryszard Nycz, Warszawa, Wydawnictwo Instytutu Badań Literackich PAN, 2004, s. 373-386.

„Tożsamość hybrydyczna jako anachronizm, przedmiot terapii i nowa jakość (przypadek portugalski)”, Er(r)go, nr 9 (2/2004), s. 29-38.

„Terytorium a świat. Miejsce przestrzeni narodowej w porządku globalnym (na przykładzie portugalskim)”, w: Przestrzeń w języku i kulturze. Analizy tekstów literackich i wybranych dziedzin sztuki, pod red. Jana Adamowskiego, Lublin, Wydawnictwo UMCS, 2005, s. 219-225.

„«Qui vole haut à tomber du haut se condamne». L’œuvre-blasphème dans Le Dieu manchot de José Saramago”, in: Images, Symboles, Mythes et Poétique de l’Ascension / Envol, études réunies et présentées par Barbara Sosień, Kraków, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2007, pp. 203-210.

„Akt twórczy jako destabilizacja porządków w pisarstwie José Saramago”, Tematy z Szewskiej, 2(6)/2011, s. 193-198.

Pojęcie skandalu - czy raczej skandalonu - jest tu rozumiane po Girardowsku, jako "kamień potykania się", wywiązujący agoniczną relację czytelnika z tekstem, ale i tekstu z jego tekstowym "precedensem" (a więc na przykład Ewangelii według Jezusa Chrystusa z ewangeliami kanonicznymi). Takie sprawy, jak świętość są możliwe wyłącznie jako przedmiot sporu pomiędzy heretykiem a inkwizytorem. Sposób istnienia tego, co nazywamy zwykle wartościami, jest szczególny. Nie istnieją one jako byty idealne, dane raz na zawsze; przeciwnie, są ustanawiane doraźnie jako przedmiot sporu, istnieją w sposób agoniczny, tak długo, dopóki nie przestaniemy się o nie spierać. Dlatego też skandalizowanie jest witalną koniecznością, a z efemeryczności skandalu wynika konieczność jego nieustannego ponawiania. Atakując i podważając, pisarz nie odbiera, lecz nadaje życie temu, co destabilizuje.


„Śmiertelność, zasiedzenie, autochtonizm. Kryptoteologia i kryptoantropologia w powieściach José Saramago”, Anthropos?, 16-17/2011, s. 170-178. http://www.anthropos.us.edu.pl/anthropos9/texty/lukaszyk.htm

Tekst ukazuje człowieka, któremu nadprzyrodzona instancja odmawia prawa do godziwego mieszkania. Utrata domu nie jest zatem konsekwencją okoliczności historycznych czy społecznych, lecz o wiele bardziej zasadniczym skutkiem zatargu człowieka z "zazdrosnym Bogiem". Swojskość, zasiedzenie, zamieszkanie (czy też ziemia, rodzina i dom ojca z biblijnej narracji) – wszystko to należy bowiem do porządku nieczystości. Okazuje się też ostatecznie, że nie można dobić targu z Bogiem, Sodoma nie zostanie oszczędzona. Miasto – jak wszelkie miejsce przebywania człowieka, jak wszelka osiadłość – jest nieodwracalnie skażone. Cóż więc robić? Bezmiar otwartej przestrzeni przeraża, ale bytowanie między murami jest skalane i upodlone. Kondycja człowieka rysuje się jako dylemat tragiczny; człowiek pozostaje bez właściwego sobie miejsca, ani wewnątrz, ani na zewnątrz.


„O czym śnią małe narody? Saramago i tożsamość portugalska w dobie postkolonialnej", Świat powieści José Saramago, pod red. Wojciecha Charchalisa, Poznań, Wydawnictwo Naukowe UAM, 2013, s. 15-28.

W odróżnieniu od wielu swoich współczesnych i kolegów po piórze, których drogę do literatury wytyczyła trauma wojny kolonialnej, Saramago właściwie nigdy nie podjął explicite tematyki związanej z rzeczywistością „Portugalii zamorskiej”. Ale postawił sprawę zupełnie na odwrót, konfrontując Portugalczyków z przesłaniem, które przypuszczalnie nigdy nie postałoby im w głowach: że oni sami zostali kiedyś skolonizowani. U korzeni narodowej świadomości miałyby się zatem kryć te same traumy, jakie Portugalczycy sprawili później innym ludom. [...] Na marginesie opowieści o bezrolnych chłopach należących do kolejnych pokoleń rodu Mau-Tempo, Saramago cofnął się do czasów sprzed odkryć geograficznych i sprzed początków ekspansji morskiej. Zanim się ona zaczęła, Portugalia musiała najpierw zdobyć własne terytorium narodowe, ulokować się na Półwyspie Iberyjskim. A więc podbić samą siebie? Ta logiczna niemożliwość zostaje potraktowana przez Saramago jako jedno ze źródłowych przekłamań narodowej historii. Rzecz jasna Portugalia, nie istniejąc wcześniej, nie mogła przeprowadzić swojej rekonkwisty wyłaniając się bezpośrednio z niebytu. Ktoś inny podbijał coś i kogoś innego [...]. Wszystko zaczęło się więc zupełnie inaczej: nie od pełnych chwały figur narodowych protoplastów i nie od milagre de Ourique, ale od fonte do Amieiro, od gwałtu przy studni, popełnionego przez przybysza na miejscowej dziewczynie. A więc od najbardziej przyziemnego, fizjologicznego początku relacji, która nie jest niczym innym jak pewną formą dominacji protokolonialnej. Rodzina Mau-Tempo zostaje przedstawiona jako owoc wymuszonego metysażu [...]. Saramago próbuje drążyć, dotrzeć do źródła, rozproszyć otaczające je mroki, mając nadzieję, że pomoże to uleczyć teraźniejszą świadomość. Kieruje się więc w stronę dzieciństwa narodu i zawartych w nim traum, odkrywając ich pierwotne źródło: falliczny gest fundacyjny „pana żelaznego ostrza”, będącego tu tyleż mieczem, co pierwszym lemieszem.  U korzeni zbiorowego bytowania leży podwójna zbrodnia założycielska, polegająca na wpisaniu się uzbrojonego przybysza w kobiecość i w ziemię, falliczna symbolika otwarcia, rozdarcia, przeorania skiby.


„W ostatnim rozdziale historii świata. Saramago i ponowoczesny problem ocalenia człowieka”, Świat powieści José Saramago, pod red. Wojciecha Charchalisa, Poznań, Wydawnictwo Naukowe UAM, 2013, s. 105-122.

Derrida chętnie posługiwał się francuskim słowem salut, oznaczającym tyleż zbawienie w sensie religijnym, co wszelki ratunek, i sauver, znaczącym tyleż ratować i ratować się (ucieczką), co zbawiać. Zostało ono użyte wcześniej, właśnie po francusku, przez Hegla, który w 1807 roku napisał: „«Wer denkt abstrakt?»: «Denken? Abstrakt? – Sauve qui peut!»”. Znacząca jest dwuznaczność tego wykrzyknika: wydaje się, że ma on znaczyć po prostu: „ratuj się, kto może!” i wyraża wolę panicznej ucieczki od „dżumy” myślenia, abstrakcji i metafizyki. Jednak równie dobrze to zdanie mogłoby być apelem: „ratuj, kto może!” lub też „jeśli kto może, niechże ratuje!”. To przytoczone i twórczo wykorzystane przez Derridę Heglowskie wezwanie ustanowiło w pewien ironiczny sposób ponowoczesne myślenie o ocaleniu, krążące między pokusą panicznej ucieczki na oślep a poszukiwaniem zbawczej instancji, zadające coraz bardziej niespokojne pytanie o to, skąd można jeszcze wyglądać ratunku.

Pokusa pustyni. Nomadyzm jako wyjście z kryzysu współczesności w pisarstwie José Saramago, Kraków, Universitas, 2005.

STRESZCZENIE KSIĄŻKI

W swojej twórczości powieściowej José Saramago kreśli złożony obraz sytuacji człowieka w świecie. Jest ona zdeterminowana przez relacje agoniczne: z jednej strony pojawia się konflikt między człowiekiem a miażdżącym go bóstwem – tyranem, z drugiej, waśń między człowiekiem a człowiekiem. Historia jawi się więc jako pasmo powracających cyklicznie dramatów i niesprawiedliwości.
    Punktem wyjścia dla naszej refleksji jest podjęty przez pisarza problem niemożliwości sformułowania teodycei. Zło doświadczane przez człowieka jest ukazane jako skandal, jako źródło zgrozy, której nic nie może załagodzić. Pojawia się jednak pewna recepta na rozwiązanie podwójnego konfliktu z Drugim (człowiekiem i bóstwem). Miałoby ono polegać na zaniechaniu osiadłości, wytwarzania i gromadzenia dóbr. Tylko skrajna asceza mogłaby uzdrowić sytuację człowieka w świecie, likwidując z jednej strony współzawodnictwo wytwórcy ze Stwórcą, a z drugiej, sieć relacji, w jaką uwikłany jest człowiek w historycznym świecie ludzkim. Nomadyzm jest właśnie uchyleniem się od relacji, która dla Saramago jest zawsze brzemienna konfliktem. Oznacza odwrócenie wzroku, który nie napotyka już Drugiego, ani w osobie bliźniaczo podobnego człowieka – konkurenta, ani w postaci zazdrosnego oka Opatrzności. Człowiek spoglądający ku Drugiemu mierzy wzrokiem przeciwnika, ze spojrzenia rodzi się agoniczna relacja, dlatego też lepiej zająć wzrok niezaangażowanym oglądem świata w toku niekończącej się wędrówki.
    Pierwsza część książki przedstawia sytuację człowieka w obliczu bóstwa, tragicznie zdeterminowaną z jednej strony przez niewspółmierność niebiańskiej potęgi i znikomości świata ludzkiego, a z drugiej strony przez podobieństwo łączące uczestników zmagania, prowadzące do bożej zazdrości o człowieka, który w swej znikomej skali realizuje być może coś, czego nie dostaje Bogu w Jego ogromie. Człowiek buntuje się i przekracza własną doczesność realizując się w ojcostwie i w dziele materialnym, językowym, muzycznym. Zazdrosny Stwórca nieustannie próbuje pokrzyżować plany twórcy, niszczy budowany przez człowieka ład, zagłusza ludzkie słowo i ludzką muzykę, która nie jest bynajmniej odzwierciedleniem harmonii sfer, lecz buntem przeciwko ciszy bożego kosmosu. Odrywa go od warsztatu, wykorzenia, rzuca w wędrówkę. Ostateczną radą, jaką można dać udręczonemu człowiekowi miażdżonemu w tym konflikcie z przeciwnikiem, którego nie sposób zwyciężyć jest akceptacja przymusu, rezygnacja z hybris wytwarzania i podjęcie narzuconej wędrówki.
    W drugiej części przedstawiamy Saramagowską rozprawę ze światem polityki i historii. Okazuje się, że także i w tej sferze człowiek nie może zaufać obietnicom. Ani religia, ani polityczna rewolucja nie może doprowadzić go do szczęśliwszego świata. Oparty na indywidualizmie świat Zachodu chyli się ku upadkowi, gdyż sama jednostka nie stanowi dostatecznie stabilnego fundamentu. Wiara w rozum jest równie złudna i zawodna, jak wiara w opatrznościową opiekę. Racjonalne metody działania nie zapobiegają złu, a naukowe poznanie nie tylko nie może sprostać konkretnym problemom, ale też nie prowadzi do wzrostu moralności i nie znosi przemocy, jaka jest podstawowym modusem spotkania człowieka z człowiekiem. Nie ostaje się także demokracja. Ten racjonalny system współdecydowania zostaje przedstawiony jako płaszczyk kryjący ambicje najbardziej agresywnych jednostek i jako przypieczętowanie niemocy i ubezwłasnowolnienia pojedynczego człowieka w społeczeństwie. Głosowanie tworzy jedynie iluzję odpowiedzialności, nadchodzi więc taki dzień, w którym prawie wszyscy wyborcy wrzucają do urn czyste głosy.
    Wspólnota narodowa jako układ solidarności okazuje się więc także tylko fikcją próbującą ukryć dziejącą się w ciągu wieków niesprawiedliwość. Co więcej, okazuje się, że narodowej historii nie można naprostować, nie można nawet oddać sprawiedliwości dziejowej minionym ofiarom. Dlatego wspólnota narodowa jest kolejnym rodzajem relacji, jaka powinna zostać rozwiązana. Jako jedyna autentyczna forma życia społecznego ostaje się mikrowspólnota, luźna grupka ludzi. Tylko w takich minimalistycznych warunkach można – ewentualnie i wyłącznie w sposób niekategoryczny – spodziewać się realizacji najprostszych rodzajów odpowiedzialności.
Historia jest więc problemem do rozwiązania. Wiecznie powracających bolączek nie można uleczyć środkami mieszczącymi się w ramach dziejów, które są wiecznym nawrotem niezmiennych sytuacji przemocy. Trwałą poprawę można uzyskać tylko na drodze mesjanistycznej, przez apokaliptyczne zamknięcie historii i ustanowienie wiecznego królestwa nomadów rezygnujących z racjonalnej i technologicznej kontroli nad światem, nie zawłaszczających już niczego i nie wchodzących w relacje z pozostałymi ludźmi. Polityczną receptą Saramago jest więc, wbrew pozaliterackim deklaracjom, wcale nie marksizm jako ściśle określona doktryna, lecz wyjście poza politykę jako taką.
    Ostatnia część pracy podejmuje pojawiającą się w tytule metaforę pustyni. Jest ona obszarem wolnym od dzieł ludzkich, miejscem spoczynku, gdzie co prawda wciąż obecne jest groźne bóstwo, ale, wobec kwietystycznej postawy człowieka, nie ma już podstaw do rywalizacji. W ten sposób piekło, którym świat był od zawsze, zostaje oswojone. Teraz człowiek przestaje się w nim miotać, prowadząc swoją z góry przegraną walkę z czasem i rozrastającym się w nim chaosem. Architektura staje się ruiną, zatartym znakiem. Pracowicie porządkowane archiwum rozpada się w bezładne nagromadzenie. Człowiek odkrywa, że musi zrezygnować z archiwizacji. Oko kamery czy aparatu fotograficznego, mające być przedłużeniem jego własnego wzroku i pamięci, okazało się zupełnie bezużytecznym instrumentem. Trzeba go porzucić i udać się w wędrówkę w poszukiwaniu naoczności. Rezygnując z kartograficznej pasji człowieka próbującego kontrolować i wyczerpywać zmienny świat, trzeba udać się w wędrówkę bez mapy, zgodzić się na całkowite zagubienie w świecie, zdać się na instynkt psa przybłędy. Nomada jest człowiekiem nie tylko bez nazwiska, bez własności i bez relacji łączącej go z drugim człowiekiem, ale także bez projektu. Uwolnił się zarówno od ciężaru przeszłości, jak i przyszłości. Żyjąc w nieustannej teraźniejszości, wyzwolił się od historii.
    Sformułowane przez Saramago minimalistyczne recepty są odpowiedzią na radykalnie zdiagnozowany stan kultury Zachodu. Rodzą się w sytuacji całkowitej beznadziejności, i tylko w takim kontekście wolno je zaakceptować. Stanowią wezwanie do zdrady, do odrzucenia kulturowego dziedzictwa, które wynika z nadziei, że dzięki temu radykalnemu gestowi uda nam się powrócić do momentu auroralnego, zacząć wszystko od samego początku i w ten sposób odbudować świat bez skrzywień. Jeśli znaleźliśmy się w ślepej uliczce, to można tylko włączyć wsteczny bieg. Jest to propozycja oscylująca niebezpiecznie między utopią i antyutopią, między obietnicą a groźbą, dlatego też budzi liczne wątpliwości i zastrzeżenia. Jest prawomocna tylko w ramach bezsilności literatury, w ramach gry pozbawionej przełożenia na rzeczywistość, którą Saramago na próżno próbuje modyfikować, postulując, za neorealistami, literaturę nastawioną na przemianę świata. Jednak wynoszenie literatury do takiej roli jest tylko kolejnym stopniem kulturowej gry, a ostateczną lekcją z Saramagowskiego wezwania do zdrady Europy i szerzej, kultury Zachodu wydaje się być afirmacja wierności.